Modlitwa i przeżywanie (8)

4. Niektóre właściwości procesu przeżywania, które są istotne dla dyskursu duszpasterstwa.

Psychologiczna analiza przeżywania wyszczególnia w nim trzy elementy konstrukcyjne (przeżywane okoliczności, proces przeżywania, osobowość)
i trzy poziomy procesu (poziom wyrażenia, poziom odczuwania i poziom uświadomienia).

Skupmy się na dwóch cechach przeżywania, dotyczących poziomu wyrażenia. Są to: otwartość przeżywania i adresowanie przeżywania.

Otwartość przeżywania.

Nowoczesna laicka psychoterapia rozpatruje dynamikę przeżywania najczęściej w odniesieniu do osi ”tłumienie – wyrażenie”. Przy czym tłumienie uczuć psychoterapeuci z reguły traktują z psychohigieniczną podejrzliwością jako pozostałość represyjnej wiktoriańskiej moralności, a zatem zachęcają do wyrażenia uczuć. Wyrażenie natomiast nie zawsze, ale dosyć często sprowadza się do idei rozładowania afektów.
Mogą to być prymitywne szturchańce gumowym lalkom, przedstawiającym szefa na furcie japońskiej fabryki; mogą być wyszukane sposoby pracy z wyobraźnią, kiedy proponuje się skrzywdzonej pacjentce (przytaczam przykład z jednego artykułu) wyładować nagromadzoną złość poprzez wyobrażenie sobie „lotu Małgorzaty” nad Moskwą do okien rywalki, które, oczywiście, należy z rozkoszą rozbić. Nie ma to znaczenia dla istoty tej sprawy, ponieważ zawiera się ona nie w metodzie, ale w oparciu o antropologię i aksjologię: jeśli będziesz tłumić – zaszkodzisz zdrowiu, jeśli będziesz naprawdę bić szyby – ucierpi twój status społeczny.
Co tu robić? Jest idealne rozwiązanie – odreagować w niczym siebie nie ograniczając, ale nie w społecznym zachowaniu tylko w duszy, w wyobraźni. Zdrowie ciała – wartością, status społeczny – wartością, a dusza – dusza wszystko wytrzyma. Antropologia, która nie zna idei przeżywania, zmuszona jest zadowalać się ideą rozładowywania afektów. Przykre jest to, że nie jest to jedynie idea pośród wielu innych, ale ukształtowana i szeroko rozpowszechniona kultura życia psychicznego.

Modlitwa daje możliwość uwolnić się z fałszywego dylematu „ wypieranie – odreagowanie”, tworząc dodatkowy wymiar wysokości i głębi przeżywania. W tym wymiarze jest możliwe błogosławione powstrzymanie, (które, w odróżnieniu od patologicznego wypierania stwarza nie nieświadome, tylko ukryte) oraz błogosławione przeobrażające wyrażenie przeżywania. Aby przeżywanie mogło w całej pełni wyrazić siebie w modlitwie, człowiek musi odważyć się go odkryć i potrafić go odkryć. „Potrafić” oznacza rozwiązać zadanie poetyckie w swojej treści: spróbować w szczerości słów wyrazić prawdę swojego serca. „Odważyć się” oznacza rozwiązać zadanie „stania” przed Bogiem: znaleźć w sobie tyle odwagi i ufności ażeby odkryć przed Nim swoje uczucia bez upiększeń i bez usprawiedliwiania się, w prawdzie.

Otwartość własnego przeżywania w modlitwie zaczyna się od sztuki i męstwa być [[2]Męstwo w tym sensie jest przeciwieństwem nerwicy, według błyskotliwej definicji P. Tilliha: nerwica jest to sposób unikania lęku przed niebytem poprzez unikanie bytu. (Tillih,1952)], ufać, zawierzać, a uwieńcza się męstwem i sztuką zmieniać się. (cdn)
http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (8)

4. Некоторые особенности процесса переживания, важные для дискурса душепопечения

Психологический анализ переживания выделяет в нем три структурных элемента (переживаемые обстоятельства, процесс переживания, личность)
и три плана протекания (план выражения, план чувствования и план осмысления).

Остановимся на двух существенных характеристиках переживания, относящихся к плану выражения. Речь идет об открытости переживания и его адресованности.

Открытость переживания.

Динамика переживания рассматривается современной светской психотерапией чаще всего в проекции на ось “сдерживание – выражение”. При этом к сдерживанию чувств психотерапевты, как правило, относятся с психогигиеническим подозрением как пережитку репрессивной викторианской морали, и потому всячески стимулируют выражения чувств. Выражение же не всегда, но слишком часто сводится к идее аффективной разрядки.
Это могут быть примитивные тумаки резиновым куклам, изображающим начальников на проходной японской фабрики; это могут быть изощренные способы работы с воображением, когда обиженной пациентке – привожу пример из одной статьи – предлагается излить накопившуюся злость, совершив воображаемый “полет Маргариты” над Москвой к окнам соперницы, которые, разумеется, нужно с наслаждением разбить.
Суть дела от этого не меняется, ибо она – не в методе, а в подспудной антропологии и аксиологии: будешь сдерживаться – повредишь своему здоровью, будешь реально бить стекла – повредишь своему социальному статусу.
Что же делать? Есть идеальное решение – отреагировать, ни в чем себя не ограничивая, но не в социальном поведении, а в душе, в воображении. Телесное здоровье – ценность, социальное положение – ценность, а душа – душа все стерпит. Антропология, которой не ведома идея преображения, должна удовольствоваться идеей канализации аффектов. Самое печальное состоит в том, что это не просто идея среди идей, но сформированная и широко распространенная культура душевной жизни.

Молитва дает возможность вырваться из ложной дилеммы “вытеснение – отреагирование”, создавая дополнительное измерение высоты и глубины переживания. В этом измерении возможно и благодатное сдерживание (которое в отличие от патологического вытеснения создает не бессознательное, а сокровенное), и благодатное преображающее выражение переживания.
Чтобы переживание полноценно выразилось в молитве, человек должен посметь его открыть и суметь его открыть. “Суметь” – значит решить поэтическую по смыслу задачу: попытаться в искреннем слове выразить правду своего сердца. “Посметь” – значит решить задачу “предстояния”: найти в себе достаточно мужества и доверия, чтобы положить перед Богом свои чувства без прикрас и оправданий, как есть. Открытость своего переживания в молитве начинается с искусства и мужества быть [[2] Мужество в этом смысле противоположно неврозу в блестящем определении П.Тиллиха: невроз есть способ избегания страха небытия путем избегания бытия (Tillih,1952)] , доверять и уповать, а венчается мужеством и искусством меняться. (Продолжение следует)
http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (7)

3. Przeżywanie i modlitwa.

W świetle tych wniosków ważnych dla rozwoju praktyki chrześcijańskiej psychoterapii i duszpasterstwa należy starannie rozważyć zależność między procesami przeżywania i modlitwy. Ale i odwrotnie sama praktyka duszpasterska tworzy szczególne podejście do ważnego dla chrześcijańskiej antropologii i psychologii tematu ludzkich uczuć i przeżyć. Stosunek do tego tematu tradycyjnie ewoluował pod dominującym wpływem ascetycznego dyskursu walki z namiętnościami. Duszpasterski i ascetyczny dyskurs są jednomyślne, co do celu, ale znacząco różnią się metodami i stylistyką. W szczególności w ascetycznym kontekście częściej dominuje metaforyka wojny, bitwy, a w duszpasterskim – metaforyka uzdrawiania.
Jak lekarz patrzy na choroby nie tylko jak na zło, ale i jak na próbę zdrowych sił organizmu do radzenia sobie z negatywnymi wpływami, podobnie i praktyka chrześcijańskiego duszpasterstwa powinna badać procesy przeżywania tak w ich negatywnych tendencjach do przekształcania się w namiętności, jak i w pozytywnych tendencjach do duchowego wzrostu.

Nakreślmy niektóre z zagadnień dotyczących badania przeżywania w takiej perspektywie, mając na uwadze paradygmat praktyki duszpasterskiej.
a) Po pierwsze, to jest pytanie o charakterystycznych cechach procesu przezywania, które umożliwiają jego zbawienne połączenie z modlitwą;
b) Drugie pytanie – o typy połączenia przeżywania i modlitwy;
c) Trzecie – o wpływie modlitwy na przeżywanie. (cdn)

http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (7)

3. Переживание и молитва

В связи с этими выводами для развития практики христианской психотерапии и душепопечения необходимо тщательно продумать соотношения между процессами переживания и молитвы. Но и наоборот, сама практика душепопечения создает особый подход к важнейшей для христианской антропологии и психологии теме человеческих чувств и переживаний. Отношение к этой теме традиционно складывалось под доминирующим влиянием аскетического дискурса борьбы со страстями. Душепопечительный и аскетический дискурс, совпадая в сфере конечных целей, существенно отличаются по методам и стилистике. В частности, в аскетическом контексте чаще доминирует метафорика войны, брани, а в душепопечительном – метафорика врачебная.

Как врач смотрит на болезнь не только как на зло, но и как на попытку здоровых сил организма справиться с вредными воздействиями, так и практика христианского душепопечения должна исследовать процессы человеческого переживания и в их негативных тенденциях превращения в страсти, и в их позитивных тенденциях духовного возрастания.

Наметим некоторые вопросы исследования переживания под таким углом зрения, в парадигме душепопечения.
a) Во-первых, это вопрос о тех характеристиках процесса переживания, которые делают возможным его благотворное соединение с молитвой.
b) Второй вопрос – о типах соединения переживания и молитвы.
c) Третий – о влиянии молитвы на переживание. (Продолжение следует)

http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (6)

Jeśli spojrzymy wstecz na wcześniejsze przykłady, widzimy, że są trzy rodzaje pocieszenia.

Jedno, nazwijmy go „duchowe - normatywne” – jest to pocieszenie bez pocieszenia, nie ma w nim ludzkiego ciepła. Ono mija się z przeżywaniem człowieka. Chce wyjaśnić i obwinić, a nie usprawiedliwić i wesprzeć. Jego prototypem: „Stłukłeś kolano? Sam sobie jesteś winien!”

Drugie – „psychiczne - sentymentalne” pocieszenie. Jest to bezpośrednia reakcja emocjonalna, może ona na jakiś czas trochę ogrzać, ale działa przez to, że jedno przeżywanie zastępuje innym (ból zazdrości - pragnieniem zemsty, na przykład). I nie ma w nim ani duchowej prawdy, ani, jeśli się zastanowić, prawdziwego współcierpienia. Ono także ignoruje przezywanie człowieka, jego głębię. Jego hasłem: „Nie ma, czym się przejmować!”

Wreszcie trzecie – pocieszenie „duchowe – współudział”. Pocieszający współcierpiąc schodzi w głębokości psychicznego przeżywania cierpiącego, a następnie wznosi duchową drabinę, aby wchodząc po niej ludzkie przeżywanie przekształcało się w modlitwę i przez to dostąpiło przeobrażenia.

To pocieszenie zasługuje na nazwę duchowej psychoterapii. Jeśli formułą psychoterapii psychoanalitycznej – „w miejsce Ono powinno znaleźć się Ja”, to formułą duchowej psychoterapii: „w miejsce przeżywania powinna przyjść modlitwa”. Nie zamiast przezywania, lecz w miejscu przeżywania powinno być zapalone światło modlitwy, ona powinna płonąć wraz z przeżywaniem. Samo przeżywanie przetapia się w tym, staje się modlitwą, jak oliwa nasącza knotek, aby stać się płomieniem. (cdn)

http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (6)

Если оглянуться теперь на приводившиеся ранее примеры, то перед нами – три типа утешения.

Одно, назовем его условно “духовно-нормативное” – это утешение без утешения, в нем нет человеческого тепла. Оно проходит мимо человеческого переживания. Оно хочет объяснить и обвинить, а не оправдать и поддержать. Его бытовой прототип: “Ушиб коленку? Сам виноват”.

Второе, “душевно-сентиментальное” утешение. В нем есть непосредственный душевный отклик, оно может ненадолго согреть, но действует оно, замещая одну страсть другой (боль ревности – страстью мести, например). И нет в нем ни духовной правды, ни, если вдуматься, настоящего сострадания. Оно тоже игнорирует человеческое переживание, его глубину. Его расхожий лозунг: “Да брось ты, не переживай”.

Наконец, третье – “духовно-участное” утешение сострадательно погружается в воды душевного переживания скорбящего, затем воздвигает духовную лествицу, движением по которой человеческое переживание может претворяться в молитву и тем преображаться.

Это утешение заслуживает именования духовной психотерапии. Если формула психоаналитической психотерапии – “на место Оно должно стать Я”, то формула духовной психотерапии такова: “на место переживания должна прийти молитва”. Не вместо переживания, а в месте переживания должна быть затеплена лампада молитвы, она должна гореть вместе с переживанием. Само переживание при этом переплавляется, перерождается в молитву, как масло, поднимаясь по фитильку, становится огнем. (Продолжение следует)

http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (5)

Podsumowując główne cechy tego rodzaju duchowego pocieszenia, wyszczególnimy w nim kilka etapów:

Etap „psychicznego współczucia”. Psychiczne przeżywanie akceptowane jest bezwarunkowo i bez oceniania, w jego doświadczanej rzeczywistości, jako prawdziwe i mające prawo na istnienie. Zostaje ono przyjęte nie z zewnątrz, a jakby od wewnątrz, z psychicznym współodczuwaniem, współcierpieniem, wspólnym boleniem.

Etap „duchowego szczepienia”. Duchowe obrazy, wskazówki dotyczące modlitwy nie pozostają „zawieszone w próżni”, lecz są szczepione bezpośrednio do ciała przeżywania („za każdym razem, kiedy będziesz płakać, pamiętaj…”).

Etap „wznoszenia pionu”. Starzec wznosi duchowy pion, daje możliwość nie tylko patrzeć z poziomu psychicznego na duchowe, ale również umożliwia „odwróconą” perspektywę – spojrzenie na przeżywanie, na łzy stamtąd. I w ten sposób pokazuje dostępną w tym duchowym pionie radość.

Etap „drogi”. Pion nie wyczerpuje procesu. Pocieszenie troszczy się tez i o poziom ziemskiej drogi. Byłoby nierealnym liczyć w dziele duchowego uzdrawiania na jednorazowa akcję. Starzec przygotowuje cierpiącą matkę do długiej drogi matczynego płaczu i kreśli przed nią cel – „cichą radość” w duszy [[1] W powieści F. M. Dostojewskiego jest jeszcze nie mniej istotna część, przez nas obecnie nie analizowana – praktyczne pouczenie, aby wrócić do męża.].

Sumaryczny obraz tej duchowej psychoterapii to modlitewna drabina przeżywania. Pocieszając starzec nie naucza modlitwy wprost, ale wznosi duchowa drabinę, na której dolnym szczeblem jest żałoba, beznadziejność, a górnym – duchowa radość. Psychiczne przeżywanie nie jest odrzucane, ani ucięte, ono zostaje przyjęte troskliwie, w całości, ale szczepi się do duchowego pionu tak, że naturalny rozwój przeżywania zaczyna wykonywać duchową pracę przeobrażenia osobowości. (cdn)
http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (5)

Суммируем основные черты этого духовного утешения, выделив в нем несколько фаз:

Фаза “душевного сопереживания”. Душевное переживание принимается безусловно и безоценочно, в его эмпирической данности, как подлинное и имеющее право на существование. Оно принимается не со стороны, а как бы изнутри, с душевным сочувствием, со-болезнованием, со-страданием.

Фаза “духовной прививки”. Духовные картины, образы, молитвенные указания не остаются висеть в воздухе, а прививаются прямо к телу переживания (“каждый раз когда будешь плакать, вспоминай…”).

Фаза “воздвижения вертикали”. Старец воздвигает духовную вертикаль, дает возможность не только из душевного смотреть на духовное, но и возможность обратной перспективы – взгляда на переживание, на слезы оттуда. И так показывается доступная в этой духовной вертикали радость.

Фаза “пути”. Вертикалью дело не ограничивается, утешение позаботилась и о горизонтали земного пути. Было бы нереалистично в деле духовного исцеления рассчитывать на разовую акцию. Старец готовит горюющую к долгому пути материнского плача и рисует его душевный итог – “тихую радость” [[1] Есть еще в романе Ф.М.Достоевского не менее важная часть, здесь не анализируемая, – практическое наставление вернуться к мужу.].

Суммарный образ этой духовной психотерапии – молитвенная лествица переживания. Старческое утешение прямо не учит здесь молитве, но оно выстраивает духовную лествицу, нижней ступенькой которой становится скорбь, безутешность, а верхней – духовная радость. Душевное переживание не отвергается и даже не усекается, оно бережно принимается все без остатка, но вводится в духовную вертикаль как ее элемент, так что само естественное движение переживания начинает совершать духовную преображающую работу. (Продолжение следует)
http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (4)

Przypatrzmy się tej misternej duchowej psychoterapii.
Pozwalamy duszy płakać i niemal przepisujemy brak pocieszenia („nie pocieszaj się, płacz”), lecz do drzewa cierpienia duszy szczepimy malutką duchową gałązkę modlitwy („za każdym razem, gdy płaczesz… wspominaj, że synek … jednym z aniołów…”), tak, aby soki przeżywania i modlitwy połączyły się w jednym krwiobiegu psychicznego organizmu.
Ale to nie wszystko: jeśli ja, płacząca matka, pozostanę w mojej beznadziejności i stamtąd zobaczę w oddali moje dziecko-anioła, to nieustannie będzie powracała niemożność spełnienia bolesnego pragnienia spotkania się z nim tu („Tylko raz by usłyszeć mi jak on po pokoju nóżkami swoimi przebiegnie, tylko jeden raz nóżkami tup-tup, tak często, często…”).
Dlatego duchowe pocieszenie starca daje płaczącej zupełnie inną „odwróconą” perspektywę charakterystyczną dla modlitewnego trwania przed Bogiem, kiedy nie ja wpatruje się w Niego, lecz otwieram dla Jego wejrzenia swoją duszę.
W jaki sposób to czyni starzec Zosima? „Synek twój stamtąd patrzy na ciebie i z twoich łez się raduje i na nie Panu Bogu wskazuje.” Jakie to proste, a jak radykalny przewrót: łzy przed chwilą były wyrazem mojego bólu, ale teraz stają się przedmiotem wzruszenia kochającego dziecka-anioła, przyczyną jego radości. Dusza otrzymuje możliwość przynajmniej przez chwilę spojrzeć na siebie stamtąd i w tej odwróconej perspektywie dotknąć się duchowej radości.
Jedna rzeczywistość – duchowa radość, która należy się mojej duszy zamiast łez; co innego – duchowa radość jego, ukochanego, z powodu moich łez, radość, której jestem współuczestnikiem właśnie przez moje łzy. Modlitewna perspektywa utworzona dla przeżywania nieszczęścia próbuje nie wypierać psychicznego duchowym, ale poszerzyć psychiczne; nie znieść cierpienie, ale dać „przestrzeń w cierpieniu”, przestrzeń, w której można oddychać.

I ostatnie: starzec nie uważa, że jednorazowym aktem pocieszenia uzdrowiona zostanie cierpiąca dusza. On ze czcią i szacunkiem odnosi się do realiów psychicznego procesu przeżywania: „A płaczu tego matczynego jeszcze będzie niemało”. Jest to postawa cierpliwego, troskliwego ogrodnika, który wie, że drzewo potrzebuje czasu, aby przynieść owoc. (cdn)

http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (4)

Всмотримся в эту искусную духовную психотерапию.
Душе позволяется плакать и чуть ли не предписывается безутешность (“не утешайся и плачь”), но к этому душевному древу страдания прививается маленький духовный молитвенный черенок (“каждый раз, когда плачешь, вспоминай, что сыночек… единый от ангелов…”) так, чтобы соки переживания и энергии молитвы соединились в едином кровотоке душевного организма.
Но и это не все: если я, горюющая мать, буду оставаться в своей безутешности и из нее в дальней перспективе видеть младенца-ангела, то постоянно будет оживляться мучительное неисполнимое желание встречи с ним здесь (“Только услыхать бы мне, как он по комнате своими ножками пройдет разик, всего бы только разик ножками своими тук-тук, да так часто-часто…”). Поэтому духовное утешение старца дает горюющей совсем другую, “обратную перспективу”, характерную для благоговейного молитвенного предстояния перед Богом, когда не я вглядываюсь в Него, а наоборот предстою перед Его взглядом в душевной открытости.
Каким же образом старец Зосима это делает? “Сыночек твой оттуда на тебя смотрит и на твои слезы радуется, и на них Господу Богу указывает”. Как просто и какой радикальный переворот: слезы только что были выражением моей скорби, а сейчас стали предметом его растроганного любования, поводом радости младенца-ангела. Душе дается возможность хоть на минуту взглянуть на себя оттуда и в этой обратной перспективе прикоснуться к духовной радости.
Одно дело – духовная радость, нормативно предписываемая моей душе вместо слез, другое дело – духовная радость его, любимого, по поводу моих слез, радость, к которой и я делаюсь причастна и именно моими слезами. Создаваемая для переживания горя молитвенная перспектива пытается не вытеснить душевное духовным, а расширить душевное, не отменить скорбь, но дать “пространство в скорбях”, пространство, в котором можно дышать.

И последнее: старец не думает, что одним разовым актом утешения душа исцелена. Он с благоговейным уважением относится к реальности душевного процесса переживания: “И надолго тебе еще сего материнского плача будет”. Это отношение терпеливого, заботливого садовника, знающего, что дереву нужно время, чтобы принести плод. (Продолжение следует)

http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (3)

W słynnym epizodzie z „Braci Karamazow” do świątobliwego starca Zosimy przychodzi młoda kobieta, rozpaczająca w żałobie po synku, zmarłym w wieku trzech lat. Przez trzy miesiące pielgrzymuje ona od klasztoru do klasztoru. Życie opuściło jej dom ze śmiercią synka, nie ma sensu wracać. Na początku starzec stara się pocieszyć ją opowieścią o wielkim świętym, który kiedyś tak pocieszał płacząca matkę: czy nie wiesz, że małe dziecko umierając natychmiast otrzymuje godność anielską? Powinnaś nie płakać, tylko się cieszyć.

Kobieta spuściła wzrok, westchnęła: „Tymi samymi słowy i Nikituszka mnie pocieszał…”

Co tu się stało?
Dlaczego ona nie usłyszała w tych słowach pocieszenia? Dlaczego lek duchowy nie zadziałał na zbolałą duszę? Ponieważ nie została wysłuchana ta dusza, a zamęt niełatwych przeżyć, męka duszy zostały odrzucone, jak niegodne, nie mające prawa do istnienia w duchowej rzeczywistości: powinnaś nie płakać, tylko cieszyć się.

I starzec rezygnuje z dalszych prób oderwania jej wzroku od nieszczęścia i skierowania go do nieba, gdzie „z pewnością dziecko jej teraz stoi przed tronem Bożym i raduje się i się weseli”. Wyczuł, ze taki duchowy wzlot jest jeszcze niedostępny dla serca matki. I zamiast tego, by podnosić jej duszę wzwyż, odrywać ją od żałoby, starzec, wręcz przeciwnie, sam ze współcierpieniem zstępuje w głębiny niepocieszonego smutku, biorąc nieutulony ból, jak prawdziwą rzeczywistość: „Nie pocieszaj się, i nie trzeba ci pocieszenia, nie pocieszaj się, płacz” – mówi do niej starzec.

Nie da się tak powiedzieć, będąc na dystans, na zewnątrz. Aby tak powiedzieć, trzeba to przeżycie przyjąć do własnej duszy w całej jego beznadziejności, rozpaczy. Dopiero po takim zejściu do piekła cierpiącej duszy staje się możliwym, aby tam w ciemności zaświecić lampkę oliwną duchowej pociechy: „ …Nie pocieszaj się, płacz – kontynuował starzec – tylko za każdym razem, kiedy płaczesz, wspominaj nieustannie, że twój synek jest jednym z aniołów Bożych, że stamtąd patrzy na ciebie i ciebie widzi, a z twoich łez się raduje i na nie Panu Bogu wskazuje. A choć płaczu tego matczynego jeszcze będzie niemało, przemieni się on w końcu dla ciebie w cichą radość…” (cdn)

http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (3)

В известном эпизоде из “Братьев Карамазовых” к старцу Зосиме приходит молодая женщина, горюющая по умершем трехлетнем “сыночке”. Она уже третий месяц ходит по монастырям: дом ее опустел, возвращаться туда бессмысленно. Сначала старец пытается утешить ее рассказом о древнем великом святом, говорившем такой же горюющей матери – неужели она не знает, что умершим младенцам немедленно даруется ангельский чин, и потому следует радоваться, а не плакать.

Женщина потупилась, вздохнула: “Тем самым меня и Никитушка утешал, слово в слово…”

Что произошло? Почему она не услышала в этих словах утешения? Почему духовное лекарство не подействовало на душу? Да потому, что сама душа не была услышана, сама стихия переживаний, душевной муки отвергнута как неблагочестивая, духовно неправомерная – нужно, мол, радоваться, а не плакать.

И старец оставляет попытки оторвать ее взор от горя и перевести его в небо, туда, где “младенец наверно теперь предстоит перед престолом Господним, и радуется, и веселится”, потому что почувствовал, что такой духовный подъем не доступен сейчас для материнского сердца. И вместо того, чтобы поднимать ее душу вверх, отрывать от скорби, старец, наоборот, сам сострадательно спускается вглубь безутешного горя, принимая безутешность как подлинную реальность: “И не утешайся, и не надо тебе утешаться, не утешайся и плачь”, – говорит старец.

Так нельзя сказать со стороны, извне. Чтобы так сказать, нужно и в свою душу впустить это переживание во всей его безнадежности, безысходности и беспросветности. И только после такого сошествия во ад страдающей души становится возможным там, внутри этой тьмы, затеплить лампадку духовного утешения: “…Не утешайся и плачь, – продолжал старец, – только каждый раз, когда плачешь, вспоминай неуклонно, что сыночек твой есть единый от ангелов Божиих, оттуда на тебя смотрит и видит тебя, и на твои слезы радуется и на них Господу Богу указывает. И надолго еще тебе сего материнского плача будет, но он обратится под конец тебе в тихую радость…”. (Продолжение следует)

http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (2)

2. Rodzaje pocieszenia.

Zanim przejdziemy do analizy doświadczenia pocieszenia, warto się zastanowić nad pytaniami, na które będziemy chcieli uzyskać odpowiedzi.

Najpierw ustalmy, że w tym wykładzie utożsamimy pojęcia psychoterapii i duszpasterstwa. Będziemy rozpatrywać i jedno i drugie w szerszym aspekcie niż zwykle: psychoterapię - nie jako określoną działalność zawodową, ale jak wszelkie wsparcie duchowe, troskę skierowaną na poprawę stanu psychicznego innej osoby; a duszpasterstwo – nie jako specjalną posługę duchową, ale jak obowiązek każdego chrześcijanina do współczucia, miłosierdzia, udziału w troskach duszy bliźniego. Wyjdziemy z założenia, że każdy chrześcijanin nieraz znajduje się w swoich relacjach z bliźnim w postawie psychoterapeuty lub duszpasterza. Dlaczego?
Michał Bakhtin (1979) pisał o trzech typach reakcji etycznych na nieszczęście bliźniego – współdziałanie, porada i współczucie. Są sytuacje, w których nie możemy pomóc czynnie – nie jest w naszej mocy, aby przywrócić zdrowie, znieść wyrok, wskrzesić zmarłego. Nie możemy służyć radą w skomplikowanej sytuacji – brak nam mądrości. A więc najczęściej pozostaje tylko jedna możliwość: współczucie, współcierpienie z osobą w jej nieszczęściu. Ale jak uniknąć niebezpieczeństwa takiego zaangażowania, kiedy współczucie jest jedynie sentymentalnym odruchem, wyrażającym moja emocjonalna reakcje na cierpienie innych osób?
Jak nie pozwolić mojemu współczuciu poprzestać na ckliwym rozrzewnieniu, które może duchowo osłabić i obrazić godność człowieka?
Jak rezygnując z własnej emocjonalności nie utrącić serdeczności, nie upodobnić się do onieśmielającego nauczyciela?
Jak w posłudze współcierpienia pozostać chrześcijanami, aby nasze pocieszenie rzeczywiście było duszpasterstwem, opieką nad duszą cierpiącego człowieka?

Zwróćmy się ku przykładom.
Mój pacjent opowiedział mi raz swoją historię poszukiwania pomocy w sytuacji ostrego kryzysu w rodzinie. Pewnego fatalnego wieczoru dowiaduje się on o niewierności jego żony. Po cierpieniach bezsennej nocy on udał się do pracy, ale nie był w stanie pracować, nie mógł znaleźć sobie miejsca. Wydawało mu się, że jego życie runęło, wszystko straciło sens, psychiczny ból był odczuwalny fizycznie, nie pozwalał skupić się. On wyszedł z budynku i, prawie bezwiednie, skierował się do cerkwi (a był osobą niewierzącą). Po wysłuchaniu jego opowieści kapłan spytał:
- Czy małżeństwo jest sakramentalne?
- Nie.
- Czy pan jest ochrzczony?
- Nie.
- A pańska żona?
- Też nie jest.
- Czy wierzy pan w Boga?
- Chciałbym uwierzyć, ale nie… Myślę, że nie.
- Więc, czego pan chce, co to za małżeństwo bez Boga, bez Kościoła?.. Proszę czytać Ewangelię, próbować modlić się… - poradził mu kapłan.

Mój pacjent wyszedł w poczuciu winy i beznadziejności. W słowach kapłana – wspominał - za suchym formalnym traktowaniem, dało się domyślać jakiejś prawdy, ale zabrakło współczucia.

W swojej emocjonalnej udręce on wrócił do pracy i, nieoczekiwanie dla siebie, zwierzył się koledze, chociaż nie było między nimi szczególnie bliskich relacji. Kolega zabrał się za sprawę z entuzjazmem: „Tak, wszystkie one są takie! Ona nie jest ciebie watra! Musisz się zemścić! Chcesz, załatwię ci randkę? Z takim facetem jak ty…” - i inne w tym samym duchu. Uraczył mojego pacjenta całym zestawem banałów, a on, chociaż miał świadomość, czego jest warta taka pomoc, odczuł jednak w duszy rodzaj ulgi.

Widzimy na tym przykładzie przeciwieństwa tych dwóch rodzajów pocieszenia. W pierwszym nie było współczucia, miłosierdzia, lecz była duchowa prawda. W drugim był żywy odzew duszy, ale nie było prawdy. Czy nie ujawniają te rozbieżności istnienia w takich przypadkach nieusuwalnej sprzeczności między duchowym a psychicznym? Bez leku duchowego zdemaskowania nie da się obejść, ale on jest zbyt gorzki, i psychiczny organizm go odrzuca, natomiast pigułka słodka dla psychiki na chwilę odrywa od bólu, ale pocieszenie, które daje, jest fałszywe.
Czy jest możliwe, by w pocieszeniu spotkały się „łaskawość i wierność” (Ps 85(84), 11) ? (cdn)

http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (2)

2. Типы утешения

Прежде чем обратиться к анализу опыта утешения, стоит осознать вопросы, с которыми мы подойдем к этому опыту.

Если условиться на время данного доклада отождествить понятия психотерапии и душепопечения, рассматривая то и другое шире обычного: психотерапию – не как особую профессиональную деятельность, но как всякую душевную поддержку, целенаправленную заботу об улучшении душевного состоянии другого человека, а душепопечение – не как особое пастырское служение, а как общую христианскую обязанность сострадательности, милосердия, участливости в душевных тревогах ближнего, то можно сказать, что каждый христианин нередко оказывается по отношению к ближнему в психотерапевтической позиции, или позиции душепопечения. Почему?
М.М.Бахтин (1979) писал о трех типах этических реакций на беду другого – содействии, совете и сочувствии. Есть ситуации, где мы не можем помочь делом – не в наших силах вернуть здоровье, отменить приговор, воскресить умершего. Не можем мы обычно полагаться и на свой совет в сложной, затянутой в узел ситуации, – откуда, собственно, у нас мудрость? Значит, чаще всего нам остается лишь одна возможность – сочувствия, сострадания человеку в беде. Но как нашему сочувствию избежать опасности остаться просто сентиментальным рефлексом, просто выражением собственной эмоциональной задетости страданием другого? Как нашему состраданию не соскользнуть в слезливую жалостливость, которая может духовно расслабить и оскорбить достоинство человека, и как, оттолкнувшись от жалостливости, не потерять сердечности и не угодить в холодную назидательность? Как в деле сострадания оставаться христианами, так, чтобы наше утешение в самом деле было душепопечением, заботой о душе страдающего человека?

Обратимся к примерам.
Мой пациент поведал мне как-то свою историю поиска помощи во время острого семейного кризиса. Однажды недобрым вечером он узнал о неверности жены. После мучительной бессонной ночи он отправился на работу, но работать не смог, не находил себе места, вся его жизнь, казалось ему, рухнула, все потеряло смысл, физически ощущаемая душевная боль не давала ни на чем сосредоточиться. Он вышел из здания и почти безотчетно отправился в храм, будучи при этом человеком неверующим. Выслушав сбивчивый рассказ, священник спросил:
– Ваш брак венчанный?
– Нет.
– Вы сами крещены?
– Нет.
– А жена?
– Тоже нет.
– А в Бога веруете?
– Я бы желал поверить, но нет... Кажется, нет.
– Ну что же вы хотите, какой же может быть брак без Бога, без Церкви? … Читайте Евангелие, пробуйте молиться, – напутствовал батюшка.

Мой пациент вышел, чувствуя свою вину и безысходность. Несмотря на холодный, как ему показалось, формальный тон, он вспоминает, что ощутил за словами священника какую-то правду, но – ни тени сочувствия.

В своих душевных метаниях он снова вернулся на работу и, неожиданно для себя, рассказал обо всем сослуживцу, хотя не был с ним особенно близок. Тот взялся за дело с энтузиазмом. “Да все они такие, она тебя не стоит, ты ей отомсти, ну хочешь, я тебя познакомлю, да за такого парня …” и прочее в том же духе. Он вылил на моего пациента весь набор типовых пошлостей, и тот, понимая им цену, тем не менее почувствовал некоторое душевное облегчение.

Мы видим, как противоположны эти два утешения. В первом не было душевного сочувствия, милости, но была духовная правда, во втором был живой душевный отклик, но не было правды. Не выявляют ли эти полярности наличия в подобных случаях принципиально неустранимого противоречия между духовным и душевным? Без лекарства духовного обличения не обойтись, но оно слишком горькое, и отторгается, не приемлется душевным организмом, а сладкая душевная пилюля на минуту отвлекает от боли, но дает ложное успокоение. Могут ли вообще в утешении “милость и истина встретиться” (Пс. 84, 11)? (Продолжение следует)
http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Modlitwa i przeżywanie (1)

Wstęp
Problem cierpienia – wiecznym wyzwaniem. Odpowiedzią Kościoła na nie jest w teologii – teodycea, w ascetyce – dźwiganie krzyża, w duszpasterstwie – pocieszenie cierpiących.
Nasz wykład uwzględnia następujące rodzaje pocieszenia „duchowe - normatywne”, „psychiczne - sentymentalne”, „duchowe – współudział”. Opisuje etapy trzeciego rodzaju pocieszenia („duchowe - współudział): „psychiczne współczucie”, „duchowe szczepienie”, „wznoszenie pionu”, „droga”.
Praktyka duszpasterstwa potrzebuje nie tylko teologicznego uzasadnienia, ale i psychologo- antropologicznej teorii. Najważniejszym zagadnieniem takiej teorii jest problem współzależności procesów przeżywania a modlitwy.
W wykładzie stwierdzamy, że podstawowa formuła chrześcijańskiego duszpasterstwa i chrześcijańskiej psychoterapii jest następująca: w miejscu przeżywania powinna zaistnieć modlitwa.
Rozpatrujemy skuteczne i nieskuteczne warianty połączenia procesów przeżywania i modlitwy.


1. Cierpienie, przeżywanie, pocieszenie.

W mojej pracy psychologa i psychoterapeuty stale spotykam się z człowiekiem przeżywającym kryzys, który się znalazł w impasie, któremu załamuje się życie. W związku z tym chciałbym zaprosić do dyskusji na temat chrześcijańskiej antropologicznej refleksji nad tragicznymi aspektami ludzkiej egzystencji, refleksji nad bytem cierpiącego człowieka. „Nie wolno pasterzowi – pisał Archimandryta Kiprian (Kern) – sprowadzać tajemnicy człowieka do moralnych kategorii dobra i zła, świętości i grzechu, ponieważ bardzo często ona dotyczy obszarów cierpienia, tragedii, konfliktów i antynomii” (Архимандрит Киприан (Керн), 1996, s.25).

Cierpienia jest zawsze wyzwaniem dla naszego rozumu, serca, wiary. Kościół odpowiada na to wyzwanie na różnych płaszczyznach: teologicznej – jest to teodycea; ascetycznej – ofiara dźwigania krzyża, znoszenie cierpień; duszpasterskiej – pocieszenie cierpiących. Doświadczenie pocieszenia w cierpieniu jest głównym przedmiotem naszych rozważań. Łatwo zrozumieć przyczynę zainteresowania tym tematem u prawosławnego psychoterapeuty. Jako praktyk ma on w odniesieniu do osoby cierpiącej postawę współczucia, nie ogranicza się jedynie do poznawania faktów. Dlatego z całego skarbca chrześcijańskiej wiedzy antropologicznej szczególne znaczenie ma dla niego refleksja nad doświadczeniem duchowego wsparcia zasmuconych, pocieszenia w cierpieniu.

Teologiczna i filozoficzna kategoria cierpienia koreluje na poziomie psychologicznym z definicją przeżywania. Przeżywanie w nowoczesnej psychologii jest pojmowane nie tylko jako to, czego się doświadcza, jako uświadomienie sobie treści i stanów przeżywania, ale także jako praca wewnętrzna, wysiłek duszy. Nieszczęścia nie da się odczuć w taki sposób, jak odczuwamy frustrację, zdziwienie lub przerażenie. Nieszczęście się przeżywa, pokonując długa i bolesną drogę duchowej pracy, aby przywrócić zachwiany lub zgubiony sens życia, wykonać pracę smutku.

Jeden z apokryfów mówi: naucz się cierpieć, a nie będziesz cierpiał. Z tego punktu widzenia, pocieszać cierpiącego, to pomóc mu w pracy jego duszy nad przeżywaniem nieszczęścia, nie starając się usunąć samego cierpienia. Tu ma miejsce paradoks: pocieszając, pomagam cierpieć. (cdn)
http://wiara.daiguo.com/doc/Modlitwa_i_przezywanie_pl.pdf

Молитва и переживание (1)

Вступление

Проблема страдания есть вечный вызов. Ответ Церкви на этот вызов троякий: в богословии – теодицея, в аскетике – несение креста, в плоскости душепопечения – утешение страждущих. В докладе выделяются виды утешения – “духовно-нормативное”, “душевно-сентиментальное”, “духовно-участное”. Описываются фазы духовно-участного утешения: “душевного сопереживания” – “духовной прививки” – “воздвижения вертикали” – “пути”.

Практика душепопечения нуждается не только в богословском обосновании, но и в психолого-антропологической теории. Важнейшим центром такой теории является проблема соотношения процессов переживания и молитвы.

Делается вывод, что базовая формула христианского душепопечения и христианской психотерапии такова: на место переживания должна стать молитва.

Рассматриваются продуктивные и непродуктивные варианты сочетания процессов переживания и молитвы.

1. Страдание, переживание, утешение

По роду работы мне, как психологу и психотерапевту, постоянно приходится встречаться с человеком, переживающим кризис, пребывающим в тупике, на изломе жизни. Поэтому тематика, которую я хотел бы предложить для обсуждения – это христианско-антропологическое осмысление трагических аспектов человеческого существования, осмысление бытия человека страдающего. “Загадка о человеке, – писал архимандрит Киприан (Керн), – …не смеет быть пастырем ограничена одними только нравственными категориями добра и зла, святости и греха, но она переходит очень часто в области страдания и трагедий, конфликтов и антиномий” (Архимандрит Киприан (Керн), 1996, с.25).

Страдание всегда есть вызов нашему уму, сердцу, вере. Церковь отвечает на этот вызов в разных плоскостях: в богословской – это православная теодицея, в аскетической – подвиг несения креста, претерпевания скорбей, в плоскости душепопечения – утешение страждущих. Опыт утешения в скорбях и есть главный предмет наших размышлений. Легко понять интерес к этому предмету у православного психотерапевта. Как практик он занимает по отношению к страдающему человеку не познавательную, а участную позицию, поэтому из всего корпуса источников христианского антропологического знания для него важнее всего вдуматься в церковный опыт помощи скорбящим, утешения в страданиях.

Коррелятом богословской и философской категории страдания на психологическом уровне выступает понятие переживания. Переживание в современной психологии мыслится не только как нечто испытываемое, непосредственная данность сознанию его содержаний и состояний, но и как внутренняя работа, душевный труд. Горе нельзя просто испытать как мы испытываем досаду, удивление или испуг, его нужно пережить, проделать долгий и мучительный душевный труд по восстановлению пошатнувшегося или утраченного смысла жизни, совершить работу печали. Не случайно и в самом слове “страдание” корень “страда” означает “тяжелую ломовую работу, натужные труды” (см. Даль, 1982, с.334).

В одном апокрифическом тексте сказано: научись страдать и ты сможешь не страдать. С этой точки зрения утешать скорбящего – это не стараться отменить, упразднить его страдание, а помогать ему в его душевном труде переживания скорби. Парадоксально, но так: утешать – это помогать страдать. (Продолжение следует)
http://hpsy.ru/public/x3126.htm

Spowiedź i psychoterapia - fragment 18

Podsumujmy naszą rozmowę.

Psychoterapia daje nam pewne wskazówki w dwóch aspektach spowiedzi; w pierwszym – jak pomagać innemu i samemu sobie, w jaki sposób od powierzchownego nazwania grzechu i poprzez zasłonę poczucia winy przedzierać się w głąb, ku korzeniom i źródłom grzechu i jeszcze dalej, do jądra naszej osobowości, nie dotkniętego grzechem.

I w drugim – jak potem pielęgnować owoc skruchy w realnym, powszednim życiu.

I najważniejsze. Po to, by SPOTKANIE mogło zaistnieć, należy przypominać sobie,
że zadaniem skruchy nie jest znalezienie grzechu, a znalezienie w sobie tego, kto jest gotów do spotkania z Panem.
I nie tylko my tego potrzebujemy. Pan w dalszym ciągu zwraca się ku nam z prośbą:
„Zostańcie tu i czuwajcie ze mną.”

Исповедь и психотерапия - фрагмент 18

Подведем итоги нашей беседы. Психотерапия дает нам некоторые подсказки в двух вещах - во-первых, как помогать другому человеку и самому себе каким образом от поверхностного называния греха и от обволакивающего чувства вины, пробиваться вглубь, к корням и истокам греха, и еще дальше к ядру нашей личности, незатронутой грехом.
И, во-вторых, как потом выращивать плод покаяния в реальной повседневной жизни.

И главное. Для того, чтобы ВСТРЕЧА могла состояться нужно напоминать себе, что задача покаяния - не найти грех, а найти в себе того, кто готов к встрече с Господом. И это нужно не только нам. Господь продолжает обращаться к нам с просьбой: "Побудьте здесь и бодрствуйте со мной".

http://oppspb.orthodoxy.ru/m-va-2.html

Spowiedź i psychoterapia - fragment 17

Jednak dla utworzenia duchowego nastawienia można nie tylko pożądane działanie włączyć w modlitwę, ale i modlitwę włączyć w działanie.
Moja pacjentka Swietłana przytyła. Zarzucała sobie obżarstwo i wielokrotnie przyrzekała sobie nie jeść tak dużo ciastek. Ale za każdym razem przyłapywała sama siebie na tym, jak pochłania kolejne ciastko.
Ponieważ była ona osobą wierzącą, mogłem zapytać jej: „Czy Pani zazwyczaj modli się przed i po posiłku?”
 Tak.
 Zatem można Pani zaproponować takie psychoterapeutyczne zadanie. Proszę zaniechać swojej walki na tydzień i jeść tyle ciastek , ile tylko Pani zapragnie. Wszak lubi Pani
ciastka, więc proszę je jeść powoli, świadomie, jak degustator, wsłuchując się w smak każdego kąska. Tylko proszę modlić się nie po całym posiłku, a po każdym kąsku, dziękować Bogu za radość właśnie tego kąska. Proszę się tylko postarać nie czynić tego
formalnie, lecz tak, by Pani modlitewna wdzięczność była związana z radością ze słodyczy przeżytą realnie i świadomie.
Swietłana zgodziła się. Jak możecie się państwo domyślić, ilość ciastek, którą była ona
w stanie pokonać w tym tygodniu, była znacznie mniejsza, niż zwykle. (cdn)

Исповедь и психотерапия - фрагмент 17

Но для создания духовных установок можно не только желанное действие включить в молитву, но и молитву включить в действие.

Моя пациента Светлана располнела. Она укоряла себя в обжорстве и много раз давала себе зарок не есть так много пирожных. Но всякий раз она заставала себя за тем, что поглощает очередное пирожное. Поскольку она была человеком воцерковленным, я мог спросить ее: "Вы обычно молитесь до и после еды?"

- Да.

- Тогда можно вам предложить такое психотерапевтическое задание. На одну неделю оставьте, пожалуйста, свою борьбу и ешьте столько пирожных, сколько захотите. Вы ведь любите пирожные - так ешьте их медленно, сознательно, как дегустатор, вслушиваясь во вкус каждого кусочка. Но только молитесь не после всей еды, а после каждого кусочка, поблагодарите Бога за радость именно этого кусочка. Постарайтесь только делать это неформально, чтобы ваша молитвенная благодарность была связана с реально и сознательно пережитой радостью от сладкого.

Светлана согласилась. Как вы можете догадаться, количество пирожных, которые она смогла осилить за эту неделю, было значительно меньше обычного. (Окончание следует)

http://oppspb.orthodoxy.ru/m-va-2.html